Ayastefanos Anıtının YıkılışıKameraman - Fuat Uzkınay Format - Belge Film, Siyah Beyaz, Türkçe, 150m Kameraman - Fuat Uzkınay Bu film bir dönem Türkiye'de çekilen ilk film olarak düşünülmüştür. Daha önce film çekildiği tespit edilse de bazı sinema kitaplarında halen ilk film olarak geçer. 1910 yıllarından itibaren bir film göstericisi (makinist) olarak çalışan Fuat Uzkınay tarafından çekilmiştir. 1876-1877 yıllarındaki Osmanlı - Rus savaşında, Osmanlı devleti yenilmiş ve bu galibiyetin anısını yaşatmak amacıyla Ruslar, Osmanlı topraklarında vardıkları en uç nokta olan Ayastefanos'a ( Yeşilköy ) diktikleri anıtın yıkılması olayını görüntüleyen 150 metrelik bir filmdir. Fuat Uzkınay'ın 14 Kasım 1914 yılında çektiği "Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı" filmiyle ilgili ilk ve tek belge ilk kez Nurullah TİLGEN tarafından Yıldız Dergisi'nin 18 Temmuz tarihine rastlayan 30. sayısında "Türk Sineması Tarihi, Dünden Bugüne 1914-1953" adlı çalışmasında yayınlanmıştır. Daha sonra değerli araştırmacı-yazar Nijad ÖZÖN, bu belgeyi biraz genişleterek Türk Sineması Tarihi (1962) kitabıyla Fuat Uzkınay (1970) adlı çalışmasında kullanmıştır. Ama Özön, her iki kitabında da kaynak olarak Nurullah TİLGEN'in çalışmasını gösterilmiştir. Bu konu üzerine daha sonraki yıllarda yapılan tür çalışmalar, hep sözünü ettiğimiz bu iki çalışmadan alıntılar şeklinde sürdürülerek günümüze değin getirilmiştir. Nurullah TİLGEN'in Yıldız Dergisi'ndeki çalışmasıyla, Nijad ÖZÖN'Ün sözünü ettiğimiz iki kitabında ilk Türk filminin çekilişi ile ilgili bilgiler şöyle verilmektedir. ( 1914'te Osmanlı İmparatorluğu'nun İtilaf Devletleri'ne resmen savaş ilanı, imparatorluğun alın yazısı kadar, Uzkınay'ın ve sinemamızın alın yazısını da belirledi. Savaşçı propaganda içinde en önemli yeri Ayastefanos'taki ( Yeşilköy ) bir anıtın yıkılma isteği tutuyordu. Bu yapının Osmanlı İmparatorluğu için çok acı bir anısı vardı. Rumi 1293 yılına rastladığı için halkın 93 Harbi diye adlandırdığı 1876-77 Osmanlı-Rus Savaşı'nın yenilgiyle sonuçlanması üzerine Ruslar İstanbul üzerine yürürlerken vardıkları en İleri nokta olan Ayastefanos'ta bir zafer anıtı dikmek istemişlerdi. Savaşa resmen katılışımızdan üç gün sonra 14 Kasım'da anıtın yıkılma işlemine girildi. Anıtın yıkılacağı aylarca önce bilindiği için hazırlık yapılmış, hatta yıkılışının filme alınması için müttefik Avusturya-Macaristan başkenti Viyana'da yeni kurulan Sacha-Messter Gesellschaft adlı yapımeviyle anlaşmaya varılmıştı. Ancak savaşın patlak vermesiyle ulusal duygular öylesine körüklenmişti ki, bu olayın ne olursa olsun bir Türk eliyle aktarılması isteniyordu. Bunun üzerine bir araştırma yapıldı, daha önce sinema işlerinde çalışmış şimdi de yedek subay bulunan Fuat Uzkınay'ın bu iş için biçilmiş kaftan olduğuna karar verildi. Ne var ki Uzkınay göstericiyi çok kullanmış olduğu halde alıcıyı hiç kullanmamıştı. Bunun üzerine Sacha-Messter'in adamları Uzkınay'a birkaç saat içinde alıcının nasıl kullanılacağını gösterdiler. Uzkınay, alıcıyı anıtın birkaç metre ötesine yerleştirdi. Böylelikle 14 Kasım 1914 Cumartesi günü "Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı" adlı 150 metrelik belge film ortaya çıktı. ) İlk kez Nurullah TİLGEN tarafından açıklanan daha sonra da Sayın ÖZÖN tarafından alıntı yapılarak genişletilen ilk Türk filmine ilişkin bu belge, doğruluk derecesini kuşkuya sokacak birçok bilgi içermektedir. Titiz bir araştırmacı olduğundan kuşku duymadığımız Sayın ÖZÖN de bunu fark etmiş olacak ki, bu film üzerine bir kez daha araştırma yapma zahmetine katlanmıştır. Bu araştırması sonucunda elde ettiği bilgi ise her açıdan çok ilginçtir. ÖZÖN, sözünü ettiğimiz kitabında bu araştırmasının sonucunu dipnotu olarak şöyle açıklamaktadır: "Bu film (yani ilk Türk filmi olan "Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı" bugüne kadar bulunamamıştır. K.K. Foto-Film Merkezi'ndeki katalogda bu ad altında kayıtlı filmin bununla hiçbir ilgisi yoktur. Dikkati çeken bir noktada Uzkınay'ın 1953'te Foto Film Merkezi'nden henüz emekliye ayrıldığı sırada Sayın TİLGEN ile yaptığı konuşmada bu filmin merkezde bulunduğundan hiç söz açmamasıdır. Öbür filmlerin resimlerini Merkezin arşivindeki kopyalarından sağlayabilmesine rağmen Uzkınay bu filmle ilgili hiçbir fotoğraf vermemiştir." Sungu Çapan 14 Kasım 1991’de 77. yılını dolduracak olan sinemamızın başlangıç tarihi öteden beri 14 Kasım 1914 tarihinde Fuat Uzkınay'ın çektiği belirtilen, 150 metrelik "Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı" adlı belge filme dayandırılmıştır. Oysa bu filmi hiç gören, seyreden olmamış yine bilindiği kadarıyla. Kamera kullanmayı, bu tarihsel olaydan kısa bir süre önce öğrenen, sinema tutkunu Fuat Uzkınay'ın büyük olasılıkla "filme çektiği ama ne yazık ki olumlu sonuç alamadığı ve sonradan bazı araştırmacılarca o tarihte çekilen ilk Türk filmi olarak kayda geçirildiği Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışını sinemamızın başlangıcı saymak ne kadar doğru olur doğrusu tartışılır! Bu konunun vaktiyle üstüne gidilmiş ve 14 Kasım 1984'te "Gelişim Sinema" dergisinde Burçak Evren'in inceleme yazısıyla bazı gerçekler ortaya konmuştu. Uzkınay'ın halen hayatta olduklarını umduğum iki kızının dahi hiç seyretmediklerini belirttikleri o yazı bu konuda kaynak sayılabilir. Özetle kişisel kanım, "bu filmin çekilmek istendiği ama ne yazık ki bunun başarılamamış olduğu" yolundadır, ortadaki somut gerçeklere göre. Uzkınay'ın sinema sevgisine tutkusuna ve sinemamıza yapmış olduğu hizmetlere hiçbir diyeceğim yok. Ayrıca bunca yıldır sinemamızın başlangıç tarihinin bu filmle başlatılmış olması alışkanlığına da pek karşı değilim, ne var ki somut olarak ortada bu filmin çekilmiş olduğunu kanıtlayan, belgeleyen bir durum da yok! Burçak Evren Yılların sinema yazarı ve tarihçisi Burçak Evren, Anktrakt Yayınları'ndan yeni çıkardığı "Türk Sinemasının Doğum Günü" adlı 57 sayfalık kısa çalışmasında, bir rivayete göre asker Fuat Özkınay (1988 - 1956) tarafından 14 Kasım 1914 tarihinde çekildiği ve ilk Türk filmi olduğu iddia edilen "Ayastefanos'taki Rus Abidesinin Yıkılışı" adlı kısa belgeseli konu ediniyor. "Ayastefanos'taki Rus Abidesinin Yıkılışı" adlı filmle ilgili olarak, bu filmin adından başka hiçbir belgenin ya da filmi izleyen herhangi bir tanığın olmaması, bu filmin çekilip çekilmediğine ilişkin bazı kuşkuları da beraberinde getirmiş. Çeşitli sinema yazarları ve tarihçileri, konu hakkında yaptığı çalışmalarda ve kaleme aldığı makalelerde kuşkularını dile getirmişler; hatta bazıları bu filmin hiçbir zaman çekilmediğini iddia etmişler. Fakat ne var ki, tüm bu kuşkulu yaklaşımlara karşın, bu film Türkiye'de sinemanın başlangıç noktası olarak kabul edilmiş. Burçak Evren kitabında, "Ayastefanos'taki Rus Abidesinin Yıkılışı" adlı film hakkındaki kuşku ve olasılıkları dört şıkta topluyor. Bir; bu film çekilmiş, ama daha sonra K.K. Foto Film Merkezi'nde kaybolmuştur. İki; ilk kez film çeken Fuat Özkınay, heyecandan ya da acemiliğinden dolayı alıcıyı iyi kullanamamış ve filmi çekememiştir. Üç; bu film çekilmiş ve K.K. Foto Film Merkezi'ne gönderilmiştir. Bundan sonra ya çalınmış ya da bu bölümdeki çeşitli düzenlemeler sonucu, bir başka filmin içine karışmıştır. Bu olasılığa göre ileride herhangi bir kutunun içinden çıkacaktır. Dört; bu film çekilmiş ve merkeze gönderilmiştir. Daha sonra herhangi bir yerde gösterilmesi için bir yerlere gönderilmiştir. Sonra da gönderildiği yerden geri istenmeyip, orada unutulmuştur. Kitabın ilerleyen bölümlerinde bu abidenin yıkılışını hazırlayan tarihi ve siyasi gelişmeleri ele alan Burçak Evren, bu çalışmasında Türk sinemasının doğum tarihini değiştirmekten değil, aksine daha gerilere giderek sinema tarihimizi bilimsel araştırmalar ışığında zenginleştirmek düşüncesinden hareket ediyor. Evren, böyle bir film olsa da olmasa da, ileriki bir tarihte bulunsa da bulunmasa da, 14 Kasım 1914 tarihinin, Türk sinemasının doğum günü olarak kutlanmasından yana... Sembolik olsa bile...  İlk Türk filmini gören var Varlığı tartışılan 'Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı' adlı filmi izleyen ve akıbetini bilen biri bulundu- Gafuri Akçakın Türk sinemasının başlangıcı kabul edilmesine rağmen, aslında hiç çekilmediği de iddia edilen Fuat Uzkınay'ın 'Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı' filmini izleyen biri nihayet ortaya çıktı. 1914 tarihinde çekilen 'Ayastefanos'taki Rus Abidesinin Yıkılışı', Merkez Ordu Sinema Dairesi'nde çalışan Gafuri Akçakın tarafından izlenmiş. Aylık sinema dergisi Antrakt'ın son sayısında Burçak Evren'in kaleme aldığı 'Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı Filmini Gören Bir Tanık' başlıklı yazıda, Fuat Uzkınay'la birlikte çalışan Gafuri Akçakın'ın filmi izlediği, Nijat Özön'Ün Fuat Uzkınay'la ilgili yayımlanan kitabına filmle ilgili notlar düştüğü belirtiliyor. Burçak Evren, yazısında Akçakın'ın kitabı satır satır okuduğunu yanlış bilgileri düzelttiğini, eksik bilgileri de eklediğini yazıyor. Akçakın, kitaba filmle ilgili olarak şu notu düşmüş- 'Yeşilköy'de ilk çekilen Rus Abidesi filmi, film çekme merkezine girdiğim 1930'da, 150 metre civarında idi. Birkaç defa kumandanlara gösterdim. Akçakın, Uzkınay'la birlikte çalışmış Akçakın filmin nasıl kaybolduğuna dair de bir tahminde bulunuyor. Akçakın kitaba 'Bu film 1941'de Ankara'ya nakil edilirken ambalaj yapılırken üst üste sarılmasından ötürü diğer arşivdeki filmlere karışmıştır...' yazıyor. Evren yazısında bu belgenin Akçakın'ın kızı tarafından iletildiğini belirtiyor. 1905 yılında Akçakoca'da Doğan Akçakın, Fuat Uzkınay'la birlikte Merkez Ordu Sinema Dairesi çalışmış. Daha sonra Foto Film Merkezi adını alan kurumda 1970 yılına kadar hizmet verip, oradan emekli olmuş. Bu tarihi belge Fuat Uzkınay'ın 'Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı' filmini çektiğini ve nakil sırasında kaybolduğunu ortaya koyuyor. Böylece filmin çekilmediği yönündeki savlar da boşa çıkmış oluyor. Kaynak Radikal Kültür Sanat, 2004-02-23  Ayastefanos Hakkında Yeni Belge Bulundu Fuat Uzkınay’ın çektiği Ayastefanos’taki Rus Abidesi’nin Yıkılışı isimli belge filmi Türk sinema tarihinin bilindiği gibi başlangıç filmi olarak kabul edilir. 1990’lı yıllarda bu tarih sembolik olarak Türk sinemasının doğum yılı olarak kabul edilerek 14 Kasım tarihinde resmi olarak törenler ve etkinlikler düzenlenir. Sinema tarihimizin en tartışmalı filmlerinden olan Ayastefanos’la ilgili şimdiye kadar pek çok yazar yazı yazmasına karşın hâlâ filmin hangi şartlarda, kim tarafından, nasıl çekildiğine dair soru işaretleri vardır. Ancak akademisyen Arda Odabaşı’nın yayımladığı makale filmin kimler tarafından çekildiği ve ne zaman, nerede gösterildiğine dair önemli bilgiler veriyor. Müteferrika dergisinin 53. sayısında konu ile ilgili bir makale kaleme alan Odabaşı, makalesinde Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Prof. Dr. Süleyman Beyoğlu’nun nüshasına ulaştığı Sinema Haberleri isimli gazete içerisinde yer alan Ayastefanos’la ilgili detaylı bir haberi paylaşıyor. Haberde şu bilgiler yer alıyor: “İslamiyet düşmanı devletlere karşı cihat ilanını tebcilen Fatih Cami-i Şerifi havalisinde tertip edilen tezahürat-ı milliyenin birçok safahatı ile Ayastefanos civarında Moskoflar tarafından vaktiyle dikilmiş olan heykel-i melunun tahribine müteallik birçok menâzır (Ali Efendi Sineması) şeriki operatör Ali Fuat Bey ile Mösyö Mordo tarafından pek büyük fedakârlık ihtiyariyle şeritlere alınmış ve icra kılınan ameliyat muvaffakiyetle neticelenmiştir. Devolopman edilmek üzere Budapeşte’ye gönderilen mezkur şeritlerin birkaç güne kadar şehrimize vürut ve ilk defa olarak Ali Efendi Sineması’nda gösterileceği muhterem ve kadirşinas halkımıza tebşir olunur." [1] Daha önce İstanbul Bilgi Üniversitesi bünyesinde ve Nezih Erdoğan’ın yönetiminde 2006-2010 yılları arasında yürütülen bir araştırma projesi olan Türkiye Sinema-Seyir Belge Arşivi çalışmalarında İkdam gazetesinin 25 Kânunuevvel 1914 tarihli nüshasında “Ayastefanos’taki Moskof Heykelinin Tahribi” ilânı paylaşılmıştı. Odabaşı’nın makalesinde belirttiği Sinema Haberleri gazetesindeki haber de bu ilânı tamamlamış olur. Filmin başına tam olarak ne geldi, filmin kopyaları bir yangında mı yandı yoksa bir ihmalkârlık sonucu mu yok oldu bilinmese de, son yayımlanan makaleler filmin çekilip gösterildiğine dair önemli bilgileri ortaya koymaktadır. Rakım Çalapala, Nijat Özön, Giovanni Scognamillo, Burçak Evren, Ali Özuyar ve Dilek Kaya’nın da içerisinde bulunduğu pek çok yazar, tarihçi ve akademisyen bu konuda yazı yazmış, her biri Ayastefanos’u farklı bir yerinden ele alarak meselenin farklı veçhelerine ışık tutmuştur. Son belge de bu çalışmaları tamamlaması açısından önem kazanmaktadır. [1] İ. Arda Odabaşı, “Ayastefanos Filmi Hakkında Yeni Bilgiler ve Sinema Haberleri Gazetesi”, Müteferrika 53 (2018): 100. TSA 19 Temmuz 2018 |
